View the following short video about the report's findings in te reo Māori.

The above animated video of the report's findings in te reo Māori is published on YouTube.(external link)

Transcript

I ngā marama tuatahi o te tau 2018, nā te Kāwanatanga tētahi komiti wherawhera i whakatū hei tiro i ngā āhuatanga kia whakahōutia, i te ao taurima hauora hinengaro, mate waranga hoki.

           

Tokoono ngā mema o te komiti i whakarongo ki ngā reo o te hapori—mō ngā āhuatanga e pai ana te haere, ngā āhuatanga kāore i pai, me pēhea e whakatikaina ai.

 

Neke atu i te 5,000 tāngata i tāpae whakaaro mai ki a mātou.  I puta hoki te tini o ngā tāpaetanga ā-waha i ngā hui, mai i Kaitāia ki Murihiku.

 

Kua rongo kōrero mātou i te hunga pīkau taumahatanga hauora hinengaro, waranga hoki, te hunga tautoko i a rātou, mai i ngā whānau maha, me te hunga kua pani i te mate whakamomori.

 

Kua takoto ā mātou tohutohu mō ngā huringa nunui e tika ana, tekau ngā wāhi nunui, me te kī ake me tino whāngai moni kāwanatanga ki te hauora hinengaro, āwhina waranga hoki.

 

1. Whakawāteatia ngā ratonga me ngā kōwhiringa papai ki te iwi

 

Kia kaha ake te tautoko mō te tangata.  I tēnei wā ko tō mātou whāinga kia āwhinatia te 3% o ā tātou tāngata e tino mate āwhina ana.   Engari tērā anō te 20% o ō tātou tāngata e pīkau ana i tētahi raruraru i tēnei wā, i tēnei wā.  Nā reira me hoatu e mātou he taumata teitei kē atu, kia maha ake te hunga ka āwhinatia, i runga i te hohoro.  Me hoatu ētahi atu whiringa ki ngā tāngata mō te tautoko mō rātou—pēnei i tētahi hoa kōrero mō ratou, pēnei i tētahi tangata mōhio ki tōu ao, ki ō tikanga, pēnei i te āwhina mō te inu waipiro, kai tarukino rānei.  Me tautoko i te tangata, i tōna hapori, i tōna hapori.  Me mahi tahi anake te katoa e puta ai ēnei āhuatanga hou.

 

2. Me huripoki katoa te taurimatanga hauora taketake

 

Me mea te taurima hauora taketake kia tino anga mai ki te hauora hinengaro me te ārai i te waranga, inā hoki, ngā momo tautoko ka wātea ki te tangata mai i tana tākuta.

 

3. Tautokona ngā rōpū o waho o te kāwanatanga

 

Whakamāmātia te huarahi mō ngā rōpū o waho o te kāwanatanga kia āwhina i te tangata i tōna hapori.  Hei wāhi o tēnei ko ngā ratonga kaupapa Māori.  Whakaritea he tari kāwanatanga kia whai haepapa mō te tautoko i ngā rōpū o waho o te kāwanatanga. 

 

4. Āraia ngā raruraru, whakatairangatia hoki te toiora

 

Ākina ngā tari kāwanatanga kia mahi tahi hei ārai i ngā raruraru i te tīmatanga.  Me tino ārahi te toiora pāpori.  Te mea nui kia oti ngā mea taketake i te tuatahi—pēnei i tētahi tīmatanga pai mō ngā tamariki, he mahi tōtika, he kāinga noho tōtika, te noho tūhono ki tō hapori me ō tikanga ā-iwi, te noho haumaru i ngā mea pēnei i te taikaha, i te tūkino, me te whakaweti me te takahi tangata.

 

5. Me mea te tangata ki waenga pū o ngā mahi katoa

 

Hoatu he tino tautoko ki te tangata kia whai wāhi ki te hanga kaupapa me te āhua o te whakahaere.  Ki te hiahiatia e te tangata, whakawāteatia he huarahi kimi mōhiotanga ki ō rātou whānau, kia noho hei wāhi o te rōpū kaitiaki.  Whāngaihia he āwhina papai ki ngā kaitiaki, kaua e puritia.

 

6. Ka kaha te tū ki te whawhai ki te waipiro me ērā atu tarukino

 

Me tino piri ki ngā ture mō te hoko me te whāngai i te waipiro.  Rongoātia te mate waranga hei raru hauora.  Kia kaha ake te āwhina i te hunga mate waranga.  Tukua ētahi atu ratonga kia nui ake ki a rātou—mai i te whakamutu ohorere,  ki te noho taurima, hei āwhina i roto i tō rātou hapori—whakaritea he tikanga kōkiri i ēnei kaupapa i raro i te kāwanatanga.

 

7. Āraia te mate whakamomori

 

Whakaotingia wawetia te rautaki ā-motu mō te ārai whakamomori, i runga i te kaikā.  Whakahekea te maha o ngā whakamomori mā te 20%, i mua i te tau 2030.  Whakatūria he tari ārai whakamomori.  Hoatu ētahi moni nui kē atu ki te ārai whakamomori.  Hoatu ētahi āwhina ki ngā whānau pani i muri i te whakamomori, kia kakama te wherawhera i ngā take mate, kia iti iho te manawapā me te utu mā ngā whānau.

 

8.Whakahoutia te Ture Hauora Hinengaro

 

Hurihia te ture kia kaha ake te tiaki i ngā motika o te tangata.  Tukua rātou kia kaha ake ā rātou whakatau, me te tautoko mai a te tangata i a rātou, whakaritea kia pai ake te mahi a te ture, kia piki te ora, kia noho hauora tonu.

 

9. Whakatūria he Kōmihana Hauora Hinengaro, Toiora hoki

 

Mā taua Komihana e ārahi te āhua o te haere o ngā mahi ka noho hoki hei kaitiaki. 

 

10. Tirohia te ao whānui

 

Tēnei te Kāwanatanga te arotake nei i te pūnaha hauora, hauātanga katoa.  Nā reira whakaarotia te taha hauora hinengaro, waranga hoki ina tirohia te mahi o ngā Poari Hauora, me ngā tākuta ā-whānau me ngā ratonga hapori.  Hei kupu whakamutunga atu, āta whakaritea he tikanga kia mahi tahi ai ngā rōpū tōrangapū, mō te hauora hinengaro me te toiora.

 

Me tahuri tātou ki te huripoki i ngā mahi mō te hauora hinengaro me te ārai i te mate waranga.  E kore e oti i te rā kotahi.

 

Engari me tīmata ināianei.  Mā te mahi tahi ka rapa te whai.  Ka taea e tātou te kaupapa nei te whakatutuki kia tino whai hua.

 

He Ara Oranga

Report of the Government Inquiry into Mental Health and Addiction

Pānuitia te pūrongo i:

www.mentalhealth.inquiry.govt.nz

 

 

Last modified: